زندگی نامه ی آیت الله میرزای نائینی رحمت الله علیه
قسمت اول
با کتاب «تنبیه الامة»
آیة الله نایینی این کتاب را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327 ق. به
زبان فارسی نوشت[1] و از سوی آیة الله آخوند خراسانی و آیة الله شیخ
عبدالله مازندرانی مورد تأیید و تقریظ قرار گرفت.
میرزا در این کتاب حاکمیت اسلام ناب محمدی ـ صلی الله علیه و آله ـ را
با دلیل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهرة حکومتهای استبدادی برداشته
است او زندگی در زیر سلطه استبداد را مساوی با برده بودن میداند و در این
باره چنین مینویسد:
«خداوند متعال در قرآن مجید و ائمه معصومین علیهم السلام در مواقع
عدیده، زندگی همراه با پذیرش سلطة حکمرانان استبدادگر را نوعی بردگی و ضد
آزادی میدانند.»[2]
ایشان از قائلین به ولایت مطلقه فقیه است که در این کتاب تمام مناصب و
شؤون اعتباری امام معصوم ـ علیه السلام ـ را برای فقیه جامع الشرایط ثابت
میداند.[3] بنابر نظریه او، بدون شک علما شرعاً مسؤول دستگاه حکومتی هستند
و جلوگیری از بینظمی و بیعدالتی در جامعه از مسائل پراهمیتی است که از
وظایف و مسؤولیتهای آنهاست و در غیبت امام عصر (عج) - همانند زمان ما -
رهبری جامعه به عهده آنان میباشد.
آیة الله طالقانی - که به همت او این کتاب با ارزش همراه با توضیح و شرح عبارات مشکل به چاپ رسید - در
مقدمه کتاب فوق چنین مینویسد:
«دقت و توجه به این کتاب برای هر کس مفید است، آنهایی که خواهان دانستن
نظر اسلام و شیعه درباره حکومتاند، در این کتاب نظر نهایی و عالی اسلامی -
عموماً و شیعه را بخصوص - با مدرک و ریشه خواهند یافت. برای علما و
مجتهدین کتاب استدلالی و اجتهادی و برای عوام رسالة تقلیدی راجع به وظایف
اجتماعی است.»[4] شهید بزرگوار آیة الله مرتضی مطهری پیرامون این کتاب با
ارزش میفرماید:
«انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را
هیچ کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ مرحوم میرزا محمد حسین نایینی -
قدس سره - توأم با استدلالها و استشهادهای متقن از قرآن و نهجالبلاغه، در
کتاب ذیقیمت «تنبیه الامه» بیان نکرده است... ولی افسوس که جّو عوام زادة
محیط ما، کاری کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب، بکباره مهر سکوت بر لب
زده، دم فرو بست.»[5]
مبارزه با استعمارگران
پس از شروع جنگ جهانی اول (1914 م) بخش وسیعی از خاک کشور عراق به دست
نیروهای انگلیسی اشغال شد. در پی این امر علمای شیعه وارد صحنه شده، علیه
آنان حکم جهاد دادند. در این میان آیة الله نایینی نقش خویش را به طور فعال
ایفا کرد و همگام با دیگر علما علیه قوای خارجی دست به قیام زدند.[6]
بعد از شکست دولت عثمانی، دولت انگلیس در صدد روی کار آوردن حکومتی دست
نشانده و انگلیسی بر عراق برآمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یک انتخابات
عمومی برای تعیین یک حاکم انگلیسی برای خود شکرت جویند. علما و روحانیان
طراز اول عراق نیز مجدداً به مخالفت با انگلیسیان برخاسته، با صدور فتوا،
انتخاب فردی کافر را برای حکومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس که
خود را در مخمصه دید قراردادی با ملک فیصل بست و او را در سال 1340 قمری
پادشاه عراق گردانید.[7]
فتوای علما چنان تأثیری در مردم گذاشت که امکان انتخابات را در شهرهایی
چون نجف و کوفه سلب کرد. بعد از این رخدادها بود که استعمار پیر زمینه
تبعید مراجع دینی را تدارک دید و آیة الله نایینی و آیة الله سید ابوالحسن
اصفهانی را به ایران تبعید کرد.[8]
آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبی ایران و علما و
روحانیون شهرهای مختلف مخصوصاً علمای قم قرار گرفتند و سپس به برپایی جلسه
درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.
سرانجام ملک فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهی از مراجع
تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یک سال دوری از حوزه علمیه نجف
در سال 1342 ق. بازگشتند.
تألیفات
از آن درباری بیکران علوم دینی آثار ذیل به یادگار مانده است:
1. تعلیقه بر عروة الوثقی (در فقه)
2. لباس مشکوک (در فقه)
3. التعبدی و التوصلی (در اصول)
4. وسیلة‌النجاة -
5. سؤال و جوابهای استدلالی فقهی
6. تقریرات اصول، که برخی از شاگردان او درسهای علم اصول وی را به رشته
تحریر درآوردند و در حال حاضر دو کتاب «فوائد الاصول» اثر شیخ محمد علی
کاظمی و «اجواد التقریرات» اثر سید ابوالقاسم خویی در دسترس فضلا و دانش
پژوهان حوزههای علمی است.
7. لاضرر (در اصول)
8. احکام خلل (در فقه)
9. معانی حرفیه
10. تزاحم و ترتّب (در اصول)
11. تنبیه الامّة و تنزیه الملّة -
و...[9]
وفات
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیة الله العظمی میرزا محمدحسین
نایینی پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و
مسلمین در 26 جمادی الاولی سال 1355 ق. ندای حق را لبیک گفت و به جوار رحمت
ایزدی پیوست.
پیکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصی تشیع گردید و پس از اقامه نماز
به وسیله آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر حضرت علی ـ علیه
السلام ـ به خاک سپرده شد.
«رحمت بیمنتهای حق ارزانی روح پاکش»
پی نوشتها :
[1] . ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج 4.
[2] . تنبیه الأمة، میرزا محمدحسین نایینی، ص 18.
[3] . برای آگاهی بیشتر: همان مدرک.
[4] . تنبیه الامه (مقدمه)، ص 15.
[5] . نهضتهای اسلامی در یکصد ساله اخیر، مرتضی مطهری، ص 46.
[6] . ر.ک: تشیع و مشروطیت در ایران، ص 169.
[7] . همان، 173.
[8] . همان، 175؛ اعیان الشیعه، ج 6، ص 55؛ فقهای نامدار شیعه، ص 409.
[9] . نقباء البشر، ج 2، ص 594 - 596؛ اعیان الشیعه، ج 6، ص 55.
نورالدین علی لو
اندیشه قم