دکتر محمد رضا ضیائی بیگدلی

دکتر محمد رضا ضیائی بیگدلی

محمدرضا ضیایی بیگدلی استاد دانشگاه، حقوقدان و نویسنده متولد ۱۳۲۱ تهران است. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران طی نموده و در سال 1340 از دبیرستان دارالفنون موفق به اخذ دیپلم ادبی شده. مطالعات غیردرسی او عمدتاً حول محور تاریخ اسلام، زندگی پیامبر و ائمه بوده و کتاب های «محمد؛ پیامبری که از نو باید شناخت» و «پیامبر» زین العابدین رهنما را مطالعه کرده است. پدرش که درجه اجتهاد داشته و فردی معمم بوده و بعدها به تحصیل در دانشگاه هم روی آورده و مدرک دکترای الهیات را از دانشگاه تهران دریافت کرده و در وزارت دارایی وقت و دانشگاه تهران و دانشکده افسری هم درس می داده، درپی این نبوده که باور و نگرش خود را به محمدرضا - پسر و فرزند ارشد خانواده - تحمیل کند و بچه بزرگ خانواده هم بر ۶ برادر و خواهر خود تأثیرگذار بوده است. وی در سال 1340 به دانشگاه تهران راه پیدا می کند و در رشته حقوق دانشکده حقوق به تحصیل می پردازد و بعد از ۳ سال فارغ التحصیل می شود. از استادانش من جمله دکتر سیدحسن امامی، دکتر محمدباهری، مشکات و سنگلجی به نیکی یاد می کند و اعتقاد دارد ازنظر علمی دکتر سیدحسن امامی (استاد درس حقوق مدنی) و دکتر باهری (استاد درس حقوق کیفری) برایش الگو بوده اند. بعد از اتمام تحصیل دوره کارشناسی، دوره یکسال و نیمه خدمت نظام وظیفه را پشت سر می گذارد و با توجه به علاقه شخصی خودش و اصرار پدرش که ثروت و املاک موروثی برخوردار بوده به منظور ادامه تحصیل در ســــــال 1344 به فرانسه می رود و تحصیلات آکادمیک خود را در رشته حقوق بین الملل عمومی به مدت ۴ سال تا مقطع دکترا در دانشگاه مونت پولیه ادامه می دهد. این سفر، اولین سفر خارج از کشور محمدرضا ضیایی بیگدلی بوده. سفری سخت و زندگی در محیطی غریب؛ اگرچه قبل از سفر، چند نفر آشنا و فامیل در فرانسه داشته و او با کمک آنها از راهنمایی های لازم بهره مند می شده ولی به هرجهت محیط غریب، تجربه ای جدید پیش روی او می نهد و او ناهمخوانی دو فرهنگ ایرانی و فرانسوی خصوصاً درزمینه ارتباط بین افراد و محیط خانوادگی را لمس می کند. تز دکترای او درمورد مسؤولیت بین المللی افراد و به عبارت دقیق تر «مسؤولیت افراد درحقوق بین الملل» بوده است. «من عمده بحثم این بود که برپایی دادگاههای نورنبرگ و توکیو در ایام بعد از جنگ جهانی دوم، زمینه را برای یک تحول درحقوق بین الملل فراهم نموده است و ما باید به سمتی برویم که افراد نتوانند پشت حجاب شخصیت حقوقی و دولتها، خودشان را مخفی کنند و مرتکب جنایات علیه بشریت شوند.» ضیایی بیگدلی می گوید: برخی بر آن دادگاهها انتقاد وارد می کنند و آنها را دادگاههای فاتحین جنگ می دانند که برای شکست خوردگان در جنگ تصمیم گیری کرده اند ولی به هرحال مکانیزم و قوانین و مقرراتی باید باشد تا افرادی هم که مرتکب جنایات علیه بشریت، نسل کشی و جنایت جنگی می شوند محاکمه گردند و ازنظر بین المللی، افراد هم مسؤول شناخته شوند. پیامد مثبت ارائه این تز و ارائه مطالب دیگر ازسوی دیگران باعث می شود تئوری سازی لازم دراین زمینه صورت گیرد و سازمان ملل به عنوان نماینده جامعه جهانی، کمیسیون حقوق بین الملل را مأمور کند طرحی در ارتباط با مسؤولیت کیفری افراد تهیه کند و تهیه اساسنامه دیوان کیفری بین المللی و برپایی دادگاههای مرتبط با کشتار داخلی رواندا و یوگسلاوی جنبه عملی آن فعالیت های نظری بوده است. ضیایی بیگدلی پس از بازگشت به وطن، به مدت دوماه در حوزه معاونت اداری و مالی وزارت کشور به عنوان کارشناس اداری به کار مشغول می شود و سپس به مدت یک سال و نیم به عنوان کارشناس در دبیرخانه و اداره سوم سیاسی وزارت خارجه مشغول تهیه گزارشهای سیاسی و حقوقی می شود. پدرش در بهمن 1349 موفق می شود مجوز تأسیس مدرسه ای عالی به نام مدرسه عالی علوم قضایی و اداری قم را از وزارت علوم وقت دریافت کند. او اولین عضو هیأت علمی و معاون اداری و مالی آنجا و در ضمن قائم مقام پدرش که رئیس آنجا بوده می شود. در آنجا او حقوق بین الملل عمومی و سازمانهای بین المللی را تدریس می کرده و این کار را تا سال ۱۳۵۴ یعنی سال دولتی شدن مدرسه عالی ادامه می دهد. با دولتی شدن مدرسه، احساس ناخوشایندی به او دست می دهد و آن مدرسه با عنوان مجتمع آموزشی عالی قم به دانشگاه تهران واگذارمی شود و اولین رئیس آن بعد از دولتی شدن هم دکتر مظاهر مصفا بوده که از جانب دانشگاه تهران به آن سمت منصوب می شود. اگرچه ضیایی بیگدلی می توانسته دست کم به عنوان عضو هیأت علمی در آن مدرسه به کار خود ادامه دهد اما از سمت خود استعفا می دهد و به همراه همسرش به تهران می آید. مدتی در مدرسه عالی بازرگانی تدریس می کند و بعد به کارهای اداری و حقوقی تمایل پیدامی کند و یکسال مدیر حقوقی صندوق عمران مراتع وزارت کشاورزی بوده و بعداً هم مدیرکل حقوقی سازمان ثبت احوال می شود. در سال 1358 معاون اداری و مالی دانشکده مستقل علوم سیاسی و اجتماعی می شود که ریاست آن به عهده دکتر ساعی بوده. در اواخر سال 1358 دانشکده علوم سیاسی و اجتماعی در 15 مؤسسه آموزشی مستقل دیگر ادغام می شود و نام مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی به خود می گیرد. دکتر عضدی ریاست مجتمع را به عهده داشته و ضیایی هم به مدت یکسال و نیم به درخواست رئیس مجتمع، معاونت اداری و مالی آن را به عهده می گیرد. با تأسیس دانشگاه علامه طباطبایی، عضو هیأت علمی آنجا می شود و این عضویت تاکنون ادامه داشته است و دروس حقوق بین الملل، حقوق اساسی، اسلام و حقوق بین الملل و سازمانهای بین المللی را در طی این سالها ارائه داده است. او در سالهای 67-1360به صورت متناوب و به مدت 12 سال مدیر گروه حقوق دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بوده و نقش مهمی در تبدیل گروه حقوق به دانشکده حقوق ایفا نموده است. بالاخره به مشقات بسیار دانشکده تأسیس می شود. یکی از موانع تأسیس دانشکده این بوده که هرگونه گسترش تأسیسات دستگاههای دولتی در تهران ممنوع است ولی بالاخره در سال ۱۳۷۶ تأسیس دانشکده عینیت می یابد و این دانشکده در حال حاضر 1100 دانشجوی کارشناسی، 300 دانشجوی کارشناسی ارشد و 13 دانشجوی دکترای حقوق بین المللی را تربیت می کند. معروف ترین نوشته او، کتاب «حقوق بین الملل عمومی» است که هم اکنون به چاپ بیست و یکم رسیده و حدود یکصد هزارنسخه از آن به بازار آمده و به فروش رفته است. هرچند که کتاب «مقدمه علم حقوق» دکتر کاتوزیان که چندسال قبل ازانقلاب چاپ اول آن به بازار آمده بیش از 30 بار چاپ شده است ولی دستیابی کتاب ضیایی بیگدلی به چاپ بیست و یکم درمیان کتاب های حقوقی منتشر در سالیان بعد از انقلاب یک رکورد بی نظیر می باشد.این حقوقدان ایرانی می گوید: «اگر روابط مادی کشورهای عضو جامعه بین المللی بنیانی معنوی نیابد و کشورها به همکاری با یکدیگر ترغیب نشوند، آن نظم اندکی هم که پس از ده قرن به صورت امروزی درآمده است، ازمیان خواهد رفت و جنگ و زورگویی جانشین قاعده و قانون هرچند سست و متزلزل خواهد گردید و اینگونه است که او با امیدواری آرزو می کند قواعد حقوق بین الملل از صورت مقررات بین الدولی درآمده و به حقوق واقعاً بین المللی تبدیل شود و انسان به جایگاه رفیع خود نائل شود. «امروزه معمولاً حقوق بین الملل را به دو قلمرو عام و خاص طبقه بندی می کنند، حقوق بین الملل عام توسط تمام یا اکثر کشورها و از جمله کشورهای بزرگ پذیرفته شده و برای کشورهایی که رسماً آن را نپذیرفته اند هم تعهدآور می شود. مانند عهدنامه های ۱۹۴۹ ژنو درزمینه حقوق جنگ. اما حقوق بین الملل خاص قواعدی است که رعایت آن فقط درجوامع بین المللی خاص که درآنها حداقل دو کشور گردهم آمده باشند الزامی است.» ضیایی بیگدلی مدتی رئیس دانشکده تازه تأسیس می شود و از سال 1377 یعنی زمانی که از سمتش استعفا می دهد تا اکنون مدیر گروه حقوق بین الملل دانشکده مذکور است. وی معتقداست به لحاظ شکلی باید دانشجو، نظم و دیسیپلین را رعایت کند، مثلاً به حضور به موقع دانشجو و دقت در فراگیری درس اعتقاددارد و از لحاظ ماهوی به این باور دارد که دانشجو باید در کلاس درس «حضورفعال» داشته باشد. حضور فعال از دید او به معنای صرف حضور درکلاس درس نیست بلکه به معنای این است که از استاد سؤال کند و به بحث و گفت وگو کردن تمایل نشان دهد و خلاقیت خود را بروز دهد. باور دارد که دقت و پرسشگری باعث می شود خلاقیت دانشجویان شکوفا شود. او به قدری به رشته حقوق بین الملل تعلق خاطر پیداکرده که با تعصب و سماجت زیادی می گوید: «اگر قرار باشد که یکبار دیگر به دنیا برگردم و قرار بر این باشد که شغلی انتخاب کنم باز همین راه و همین روش را انتخاب می کنم.» این نوع پافشاری و سماجت بسیار ارزشمند و قابل احترام است و اگر چنین پافشاری ای نبود شاید کتاب حقوق بین الملل او بعد از 10 بار ویرایش به چاپ بیست و یکم نمی رسید. این استاد دانشگاه علاقه به ایران را در این جملات ابرازمی کند: «من اعتقادم بر این است که هر چقدر هم انسان در مملکت خودش نارضایتی داشته باشد باز ترجیح دارد بر رفتن به کشورهای دیگر. من همیشه توصیه کرده ام که این مملکت، خانه آدم است. اگر کسانی ازنظر مالی و علمی توانایی آن را دارند درخارج اقامت بگزینند بچه های ایرانی چه کار کنند.» او هم اکنون مدیر پروژه ای است که دانشگاه علامه طباطبایی تصویب کرده و آن تدوین دایرة المعارف دیوان بین المللی دادگستری است. پروژه ای که کلیه اطلاعات مربوط به آن دیوان را دراختیار خوانندگان می گذارد و تدوین چنین دایرة المعارفی حداقل 5 الی 6 سال وقت نیاز دارد. او خود را آدم خوش بینی می داند که زمینه های اقناع وجدانی را داشته و عاشق کارش بوده است و اعتقاددارد که کارحاشیه ای حتی کاری مانند وکالت نداشته است. می گوید اگر می خواستم به کار حاشیه ای بپردازم همین آثار تحقیقی و تألیف هم نمی توانستم انجام دهم. این نویسنده و استاد دانشگاه که چهل و چهار سال علم آموزی درحوزه حقوق و 35 سال تدریس در زمینه حقوق بین الملل عمومی را در سابقه خود دارد فعالیت در انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد را در راستای اهداف علمی و اصلی اش می داند.